Έλεγχος της εφαρμογής της ίσης μεταχείρισης γυναικών και ανδρών στην εργασία (5/12/2013)

Οι υποθέσεις τις οποίες χειρίστηκε ο Συνήγορος στο πεδίο της ίσης μεταχείρισης μεταξύ ανδρών και γυναικών κατά το 2012 σε μεγάλο βαθμό αντανακλούν την ένταση των προβλημάτων που έχει επιφέρει η οικονομική κρίση στις εργασιακές σχέσεις. Οι επιπτώσεις της κρίσης έχουν επηρεάσει εμφανώς όλους τους εργαζομένους, ωστόσο παρατηρείται διαφοροποίηση στη μεταχείριση των φύλων εις βάρος των γυναικών και μάλιστα σε φάσεις που συνδέονται με την εγκυμοσύνη και τη μητρότητα.

Αν κάτι χαρακτηρίζει ίσως τη φάση που διανύει η ελληνική κοινωνία και οικονομία είναι ότι, αντί η κρίση να οδηγήσει στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων όλου του δυναμικού της χώρας, τα στερεότυπα έρχονται πιο έντονα στο προσκήνιο και τείνουν να παράγουν αποκλεισμούς. Η αυξανόμενη ύφεση και τα προβλήματα που αυτή προκαλεί στην απασχόληση κατανέμονται άνισα κατά φύλο. Τίθεται μάλιστα το ερώτημα μήπως η όποια πρόοδος είχε συντελεστεί τα προηγούμενα χρόνια ακυρωθεί, γεγονός που θα έχει ως αποτέλεσμα τη μη αξιοποίηση πολύτιμων ανθρώπινων πόρων με μόνο κριτήριο τα στερεότυπα του φύλου

Παρ' ότι η ανεργία και η απασχόληση σε επισφαλείς μορφές εργασίας παραμένουν υψηλότερες στις γυναίκες, διαπιστώνεται πως εκείνες που βρίσκονται σε κατάσταση εγκυμοσύνης ή έχουν μόλις επιστρέψει από άδεια μητρότητας διατρέχουν μεγαλύτερους κινδύνους να υποστούν τα παραπάνω ενδεχόμενα. Η καταγγελία της σύμβασης εργασίας τους και η καταχρηστική μονομερής επιβολή εκ περιτροπής απασχόλησης αποτελούν επιμέρους εκφράσεις του φαινομένου, που απασχόλησε ιδιαίτερα τον Συνήγορο. Η μονομερής επιβολή εκ περιτροπής απασχόλησης εμφανίζει γενικότερα προβλήματα ως προς τη δικαιολογητική της βάση και την τήρηση των προβλεπόμενων διαδικασιών. Ωστόσο, διαφάνηκε ότι έγκυες εργαζόμενες ή εργαζόμενες που έχουν μόλις επιστρέψει από την άδεια μητρότητας τίθενται συχνότερα σε εκ περιτροπής απασχόληση με αντίστοιχη μείωση αποδοχών, χωρίς να έχουν τηρηθεί οι σχετικές προβλέψεις του νόμου.

Η εμπειρία του Συνηγόρου καταδεικνύει ότι οι εργαζόμενες συχνά προσπαθούν να διευθετήσουν το πρόβλημα που έχει δημιουργήσει η καταστρατήγηση του νόμου εκ μέρους του εργοδότη απευθείας με εκείνον. Σε πολλές περιπτώσεις δέχονται, κατ' ουσίαν, την παραβίαση των εργασιακών τους δικαιωμάτων προκειμένου να μην απολέσουν τη θέση εργασίας τους. Εξ ου και αρκετές φορές οι εργαζόμενες προβαίνουν μεν σε καταγγελία στον Συνήγορο ή στην Επιθεώρηση Εργασίας, αλλά στη συνέχεια εμφανίζονται ιδιαίτερα αμφίθυμες ως προς τις ενέργειες διαμεσολάβησης, ενώ δεν είναι σπάνιες και οι περιπτώσεις που αποσύρουν την καταγγελία φοβούμενες την απόλυση.

Σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, η σημασία της εξωδικαστικής διαμεσολάβησης του Συνηγόρου προσλαμβάνει ξεχωριστό ειδικό βάρος, πολλώ δε μάλλον λόγω του συνεχώς αυξανόμενου αριθμού των εργαζομένων που αδυνατούν να προσφύγουν δικαστικά για οικονομικούς λόγους. Φαίνεται ότι η οικονομική κρίση χρησιμοποιείται ως πρόφαση και μοχλός πίεσης από εργοδότες απέναντι σε ήδη εργαζομένους ή σε όσους αναζητούν εργασία. Η αναζήτηση και η διατήρηση της θέσης εργασίας φέρουν τους τελευταίους, και ιδιαίτερα τις γυναίκες, σε εξαιρετικά αδύναμη θέση. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι καταγγελίες που υποβάλλονται στον Συνήγορο και οι οποίες αφορούν σεξουαλική παρενόχληση στον χώρο εργασίας. Η μεγαλύτερη δυσκολία στον χειρισμό αυτών των υποθέσεων συνίσταται στην ανεύρεση αποδεικτικού υλικού, καθότι πρόκειται για υποθέσεις εκ της φύσεώς τους δυσαπόδεικτες.

Γενικότερα πάντως, στον δημόσιο τομέα θα αναμενόταν να θεωρείται αυτονόητη η εφαρμογή της κοινοτικής νομοθεσίας για την ίση μεταχείριση. Ωστόσο, όχι σπάνια, η νομοθεσία αυτή παρακάμπτεται στην πράξη, γεγονός που δημιουργεί σειρά προβλημάτων. Ειδικότερα, η εγκυμοσύνη και η μητρότητα εξακολουθούν να έχουν αρνητικά επακόλουθα στην επαγγελματική ανέλιξη των γυναικών και στην ανάληψη εκ μέρους τους θέσεων ευθύνης. Η λήψη αδειών μητρότητας, ανατροφής και επαπειλούμενης κύησης συχνά καταλογίζεται σε βάρος τους, ενώ επηρεάζεται η υπηρεσιακή τους εξέλιξη και η μισθολογική τους κατάσταση.

Οι αρνητικές αυτές συνέπειες παρατηρούνται παρόλο που από την κοινοτική νομολογία διαφαίνεται η υποστήριξη της θέσης ότι πρέπει να παρέχονται στις εργαζόμενες αντισταθμίσματα ικανά να εξισορροπούν τις επιπτώσεις που έχουν η μητρότητα και οι σχετικές με αυτήν άδειες στην εξέλιξη της σταδιοδρομίας τους. Τέλος, οι γυναίκες εξακολουθούν να διεκδικούν ίσες ευκαιρίες και ισότιμη επαγγελματική εξέλιξη σε εργασιακά περιβάλλοντα του δημόσιου τομέα, όπως είναι οι ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας, για τα οποία τα στερεότυπα παραμένουν ενεργά.

Αν κάτι χαρακτηρίζει ίσως τη φάση που διανύει η ελληνική κοινωνία και οικονομία είναι ότι, αντί η κρίση να οδηγήσει στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων όλου του δυναμικού της χώρας, τα στερεότυπα έρχονται πιο έντονα στο προσκήνιο και τείνουν να παράγουν αποκλεισμούς.

Η αυξανόμενη ύφεση και τα προβλήματα που αυτή προκαλεί στην απασχόληση κατανέμονται άνισα κατά φύλο. Τίθεται μάλιστα το ερώτημα μήπως η όποια πρόοδος είχε συντελεστεί τα προηγούμενα χρόνια ακυρωθεί, γεγονός που θα έχει ως αποτέλεσμα τη μη αξιοποίηση πολύτιμων ανθρώπινων πόρων με μόνο κριτήριο τα στερεότυπα του φύλου.

Καταγγελίες συμβάσεων εργασίας

Ως απολύτως συνδεδεμένες με το φύλο, η εγκυμοσύνη και η μητρότητα εξακολουθούν να επιδρούν ανασταλτικά στην εργασιακή ζωή των γυναικών. Το πρόβλημα λαμβάνει μάλιστα την ακραία μορφή διάκρισης όταν η σύμβαση εργασίας καταγγέλλεται με αυτές τις αφορμές.

Η διαμεσολάβηση του Συνηγόρου ενεργοποιήθηκε σε αρκετές περιπτώσεις καταγγελίας συμβάσεων εργασίας γυναικών οι οποίες ανήκαν σε κάποια από τις ανωτέρω δύο κατηγορίες. Μία υπάλληλος σε εταιρεία τηλεφωνικών πωλήσεων κατήγγειλε ότι απολύθηκε ενώ ήταν έγκυος. Ο εργοδότης δεν επικαλέστηκε «σπουδαίο λόγο» για την απόλυση, κάτι απαραίτητο σύμφωνα με τη σχετική νομοθεσία, ενώ, όταν του ζητήθηκαν γραπτές εξηγήσεις, ουδέποτε απάντησε στο σχετικό έγγραφο του Συνηγόρου. Αφού ο εργοδότης αρνήθηκε να συνεχίσει να απασχολεί την εργαζόμενη, ο Συνήγορος εισηγήθηκε προς την αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας την επιβολή προστίμου σε βάρος του και το πρόστιμο, πράγματι, επιβλήθηκε (υπόθεση 151605/2012).

Παρομοίως, υπάλληλος σε φαρμακευτική εταιρεία κατήγγειλε ότι απολύθηκε κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης της. Ο εργοδότης δεν επικαλέστηκε «σπουδαίο λόγο» για την απόλυσή της, όταν όμως ο Συνήγορος του ζήτησε γραπτές εξηγήσεις και τον ενημέρωσε για την ισχύουσα νομοθεσία, προέβη σε επαναπρόσληψη της εργαζομένης (υπόθεση 149494/2012).

Μονομερής βλαπτική μεταβολή των όρων εργασίας

Το ζήτημα της επιβολής εκ περιτροπής απασχόλησης διερευνήθηκε από τον Συνήγορο με αφορμή σημαντικό αριθμό καταγγελιών. Εργοδότες προέβησαν σε καταχρηστική μονομερή επιβολή εκ περιτροπής απασχόλησης, δηλαδή παροχής εργασίας κατά ορισμένες μόνον ημέρες την εβδομάδα, σε εργαζόμενες που επέστρεψαν στην εργασία τους έπειτα από άδεια μητρότητας. Προκειμένου η μονομερής επιβολή της εκ περιτροπής απασχόλησης να μη συνιστά βλαπτική μεταβολή των όρων εργασίας, πρέπει να πληρούνται αθροιστικά εκ του νόμου τέσσερις προϋποθέσεις:

α) Να υπάρχει περιορισμός των δραστηριοτήτων της επιχείρησης, τέτοιας έκτασης που να δικαιολογείται η επιλογή της εκ περιτροπής εργασίας προκειμένου να αποφευχθούν οι απολύσεις, β) να έχει προηγηθεί ενημέρωση των εργαζομένων και σχετική διαβούλευση, γ) να έχει προηγηθεί γνωστοποίηση στην Επιθεώρηση Εργασίας εντός 8 ημερών και δ) η εκ περιτροπής απασχόληση να έχει μέγιστη διάρκεια 9 μηνών εντός του ίδιου ημερολογιακού έτους.

Στις υποθέσεις που διερεύνησε ο Συνήγορος, διαπιστώθηκε καταστρατήγηση των προϋποθέσεων του νόμου, καθώς και συχνή εφαρμογή της εκ περιτροπής εργασίας σε εργαζόμενες που βρίσκονταν σε κατάσταση εγκυμοσύνης ή που μόλις είχαν επιστρέψει στην εργασία τους έπειτα από την άδεια μητρότητας. Εργαζόμενη ως βοηθός λογιστή σε τεχνική εταιρεία επί 10 έτη με πλήρες ωράριο, επιστρέφοντας στην εργασία της έπειτα από 6μηνη άδεια μητρότητας, αντιμετώπισε την άρνηση του εργοδότη να δεχθεί την προσφορά των υπηρεσιών της. Η άρνησή του βασίστηκε στο γεγονός ότι δεν υπήρχε εργασία στο αντικείμενό της. Εν τω μεταξύ, όμως, είχε προβεί σε πρόσληψη άλλου ως βοηθού λογιστή, ο οποίος ασκούσε τα δικά της καθήκοντα. Η ενδιαφερόμενη προέβη σε καταγγελία στο αρμόδιο τμήμα του ΣΕΠΕ.

Κατά την τριμερή συνάντηση, που πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Επιθεώρησης Εργασίας με τη συμμετοχή του Συνηγόρου, ο εργοδότης επέμεινε ότι δεν υπήρχε εργασία στην εταιρεία για την προσφεύγουσα και ανέφερε ότι η επιχείρηση επρόκειτο να κλείσει. Επίσης, δήλωσε ότι επρόκειτο να μετατραπούν οι συμβάσεις όλων των εργαζομένων σε εκ περιτροπής. Ωστόσο, λίγες ημέρες αργότερα, κατά την πραγματοποίηση ελέγχου από την Επιθεώρηση Εργασίας στα γραφεία της εταιρείας, διαπιστώθηκε ότι απασχολούνταν εργαζόμενοι οι οποίοι, σύμφωνα με το πρόγραμμα εργασίας, δεν θα έπρεπε να εργάζονται κατά τη συγκεκριμένη ημέρα, δεδομένου ότι -σύμφωνα με τη δήλωση του εργοδότη- βρίσκονταν σε εκ περιτροπής απασχόληση. Μεταξύ αυτών ήταν και ο βοηθός λογιστή που ασκούσε τα καθήκοντα της προσφεύγουσας. Ο Συνήγορος υποστήριξε ότι οι γραπτές εξηγήσεις τις οποίες προσκόμισε ο εργοδότης έπειτα από τη διενέργεια του ελέγχου δεν αντέστρεψαν το μαχητό τεκμήριο που είχε δημιουργηθεί σε βάρος του. Για τον λόγο αυτό, ύστερα από σχετική εισήγηση του Συνηγόρου, επιβλήθηκε πρόστιμο στην επιχείρηση (υπόθεση 152990/2012).

Επαγγελματική εξέλιξη και διάκριση λόγω φύλου

Ο Συνήγορος διαπίστωσε την ύπαρξη διακριτικής μεταχείρισης λόγω φύλου σε όλες τις σχετικές υποθέσεις που διερεύνησε. Ωστόσο, ενδεικτικό των αντιστάσεων που συναντά η αρχή της ίσης μεταχείρισης είναι το γεγονός ότι μόνο σε μία περίπτωση, η οποία αφορούσε την επαγγελματική εξέλιξη άνδρα εργαζόμενου, υπήρξε θετική έκβαση και άρση της διάκρισης μετά τη διαμεσολάβηση της ανεξάρτητης αρχής.

Γενικά στις υποθέσεις αυτές, είτε αφορούν τον δημόσιο είτε τον ιδιωτικό τομέα, είναι σημαντικό να συγκεντρώνονται στοιχεία με βάση το φύλο για το σύνολο του προσωπικού, αλλά και στοιχεία σχετικά με τις θέσεις ευθύνης των μεσαίων και των ανώτερων διευθυντικών στελεχών. Και τούτο διότι, με την ενσωμάτωση του κοινοτικού (ευρωπαϊκού) δικαίου, η απαίτηση ισότητας (στη μεταχείριση και στις ευκαιρίες) έχει στέρεες νομοθετικές βάσεις, αλλά η πραγματική κατάσταση στην αγορά εργασίας, ακόμη και στον δημόσιο τομέα, είναι διαφορετική.

Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις περί φύλου είναι εδραιωμένες σε επαγγελματικούς χώρους παραδοσιακά ανδροκρατούμενους, όπως είναι οι ένοπλες δυνάμεις και τα σώματα ασφαλείας. Εμφανίζονται ωστόσο και σε επαγγελματικούς χώρους όπως η εκπαίδευση, η δημόσια διοίκηση και οι υπηρεσίες υγείας. Ενώ οι γυναίκες υπερτερούν αριθμητικά, δεν έχουν αντίστοιχη παρουσία στις ανώτερες βαθμίδες της ιεραρχίας. Πολύ συχνά, η λήψη άδειας μητρότητας, αναρρωτικής άδειας που σχετίζεται με την κύηση και τη λοχεία, καθώς και γονικής άδειας προκαλούν διακρίσεις στην επαγγελματική εξέλιξη και μισθολογικές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων. Για τον λόγο αυτό, με δεδομένη και την οικονομική κρίση που διέρχεται η χώρα, θα ήταν χρήσιμο να υιοθετηθούν πολιτικές θετικών δράσεων, μέσω των οποίων θα προωθηθεί η συμμετοχή και των δύο φύλων στην απασχόληση, μέτρο που αποδεδειγμένα συμβάλλει στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη.

Γυναίκες αξιωματικοί της Πολεμικής Αεροπορίας εξαιρούνται από ευεργετική μεταβατική διάταξη βάσει της οποίας οι άνδρες συνάδελφοί τους διατηρούν ως καταληκτικό βαθμό αυτόν του σμηνάρχου, ενώ οι ίδιες έχουν καταληκτικό βαθμό κατά δύο βαθμίδες κατώτερο. Ο Συνήγορος απευθύνθηκε εγγράφως στο Νομικό Γραφείο του υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ), υποστηρίζοντας ότι η εν λόγω διάταξη συνιστά διάκριση λόγω φύλου και ζήτησε την επίλυση του ζητήματος. Ενημερώθηκε δε ότι έγινε εισήγηση του Νομικού Γραφείου προς την πολιτική ηγεσία του υπουργείου προκειμένου να τροποποιηθεί το ισχύον νομικό πλαίσιο. Μέχρι στιγμής δεν έχει ληφθεί απόφαση από την πολιτική ηγεσία (υποθέσεις 141767 και 141965/2011).

Σεξουαλική παρενόχληση

Τα ζητήματα της σεξουαλικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας έχουν εγγενή δυσκολία, καθώς εκτός όλων των άλλων, τα πρόσωπα που την υφίστανται διστάζουν να την αναφέρουν σε μια ανεξάρτητη αρχή. Είναι σημαντικό λοιπόν να επιτευχθεί σταδιακά η κοινωνική συνειδητοποίηση ότι η σεξουαλική παρενόχληση συνιστά προσβολή της προσωπικότητας των προσώπων τα οποία πέφτουν θύματα αυτής.

Στο ζήτημα αυτό ο Συνήγορος θεωρεί ότι πρέπει να λάβει χώρα ενημέρωση για το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο σε όλους τους εργασιακούς χώρους, ενδεχομένως με τη συμβολή ενδιάμεσων κοινωνικών και επαγγελματικών φορέων. Εργαζόμενη ως οικιακή βοηθός ισχυρίστηκε ότι υπέστη σεξουαλική παρενόχληση από τον πατέρα της εργοδότριάς της. Ο Συνήγορος παρέστη κατά τη συζήτηση των μερών ενώπιον της Επιθεώρησης Εργασίας και ζήτησε από την καταγγέλλουσα να καταθέσει στοιχεία που να δημιουργούν αρχή απόδειξης των λεγομένων της. Εκείνη προσκόμισε μαρτυρική κατάθεση πρώην εργαζομένης στην ίδια εργοδότρια, η οποία επίσης ισχυρίστηκε ότι είχε υποστεί κατά το παρελθόν σεξουαλική παρενόχληση από τον πατέρα της εργοδότριάς της, χωρίς να έχει καταγγείλει το γεγονός (όψιμος ισχυρισμός).

Ο Συνήγορος ζήτησε από την εργοδοτική πλευρά να αντιστρέψει το βάρος απόδειξης. Προσκομίστηκαν ένορκες καταθέσεις, έγγραφα και στοιχεία αποδεικτικά των ισχυρισμών της, καθώς επίσης και η κατατεθείσα από την προσφεύγουσα σχετική αγωγή, στην οποία παρατηρούνταν ουσιώδεις διαφορές ως προς τα επικαλεσθέντα από την πλευρά της πραγματικά περιστατικά. Ο Συνήγορος θεώρησε ότι ο ισχυρισμός της αναφερομένης δεν αποδείχθηκε και απέστειλε σχετικό πόρισμα στα μέρη και στην Επιθεώρηση Εργασίας (υπόθεση 150987/2012).